Türkistan’dan Türkiye’ye Türklerde Devlet ve Ordu Teşkilatları Ders notu

Bu yazımızda güncel müfredata göre hazırladığımız 10. sınıf tarih dersi 1. ünitesi olan Türkistan’dan Türkiye’ye (1040- 1299) ünitesinin özet ders notlarını paylaşıyoruz. Türkistan’dan Türkiye’ye Türklerde Devlet ve Ordu Teşkilatları Ders Notu sayesinde tarih dersi yazılılarına tam olarak hazırlanacaksınız.10. sınıf tarih kitabı özet pdf ders notları sayesinde derslerde daha başarılı olacaksınız. Maarif modeline uygun olarak hazırladığımız 10. sınıf tarih dersi notları aşağıdaki konuları kapsamaktadır.

Ders: 10. sınıf tarih

Ünite: 1. Ünite: Türkistan’dan Türkiye’ye (1040- 1299)

Öğrenme Çıktısı/ kazanım: Türkistan’dan Türkiye’ye Türklerde Devlet ve Ordu Teşkilatları ders notları

İlgili yazılı: 10. sınıf tarih dersi 1. dönem 1. yazılı

TÜRKİSTAN’DAN TÜRKİYE’YE TÜRKLERDE DEVLET VE ORDU TEŞKİLATLARI

İslam Öncesi ve Sonrası Türk Devletleri

Türk devlet geleneği, Asya Hun Devleti ile başlayıp Göktürk, Uygur ve Avrupa Hun devletleri ile gelişmiştir.

Türkler, 751 Talas Savaşı sonrası İslamiyet’i kitleler halinde kabul etmeye başlamıştır.

X. yüzyıldan itibaren ilk Türk-İslam devletleri kurulmuştur.

Bu yeni dönemde Karahanlı, Gazneli, Büyük Selçuklu ve Türkiye Selçuklu gibi önemli devletler tarih sahnesine çıkmıştır.

Asya Hun Devleti (MÖ 220 – MS 216)

Tarihte bilinen ilk Türk devletidir.

Kurucusu Teoman, en parlak dönemi Mete Han zamanıdır.

Mete Han, “onlu sistem” ile kurduğu orduyla Çin’i vergiye bağlamıştır.

Hakimiyet alanı Sibirya’dan Hazar Denizi’ne uzanmıştır.

Mete Han’dan sonra iç karışıklıklarla zayıflamıştır.

Önce Batı ve Doğu, sonra Kuzey ve Güney olarak ikiye bölünmüştür.

MS 216’da Çin tarafından tamamen ortadan kaldırılmıştır.

Avrupa Hun Devleti (375-469)

Kurucusu Balamir’dir ve bugünkü Macaristan’da kurulmuştur.

Asya Hun Devleti’nin bölünmesiyle batıya ilerleyen Hunlar tarafından kuruldu.

En parlak dönemi, Avrupalıların “Tanrı’nın Kırbacı” dediği Atilla zamanıdır.

Atilla, Doğu ve Batı Roma imparatorluklarına karşı başarılı mücadeleler vermiştir.

Onun vefatından (453) sonra zayıflamış ve Hunlar Karadeniz’in kuzeyine çekilmiştir.

Göktürk Devleti (552-745)

Tarihte Türk adıyla kurulmuş ilk devlettir, merkezi Ötüken’dir.

Kurucusu: Bumin Kağan.

Bumin Kağan ülkenin doğusunu, kardeşi İstemi Yabgu batısını yönetmiştir.

630’da zayıflayıp yıkılınca Türkler yaklaşık 50 yıl Çin esaretinde yaşamıştır.

Kutlug Kağan (İl-teriş), 682’de II. Göktürk Devleti’ni kurmuştur.

Bilge Kağan ve Kültigin’den sonra devlet eski gücünü kaybetmiştir.

745’te Uygurlar, Karluk ve Basmiller tarafından yıkılmıştır.

Uygur Devleti (744-840)

Kurucusu: Kutluk Bilge Kül Kağan, Başkenti: Karabalgasun.

Moyen-Çor Dönemi’nde güçlenmişlerdir.

Bögü Kağan zamanında Maniheizm’i kabul ederek yerleşik yaşama geçmişlerdir.

840’ta Kırgızlar tarafından yıkılınca ikiye ayrılmışlardır.

Turfan Uygurları ve Sarı Uygurlar olarak varlıklarını sürdürmüşlerdir.

Günümüzde Çin’in Sincan Uygur Özerk Bölgesi’nde yaşamaktadırlar.

Karahanlı Devleti (840-1212)

Kurucusu: Bilge Kül Kadir Han, Kurulduğu Bölge: Türkistan.

Türkistan’daki ilk Müslüman Türk devletidir.

Karluk, Yağma, Çiğil ve Tuhsi boyları tarafından kurulmuştur.

Satuk Buğra Han, İslamiyet’i kabul eden ilk Karahanlı hükümdarıdır.

Taht mücadeleleri nedeniyle 1042’de Doğu ve Batı olarak ikiye bölünmüştür.

Doğu Karahanlılar Karahitaylar, Batı Karahanlılar ise Harzemşahlar tarafından yıkılmıştır.

Tolunoğulları (868-905)

Kurucusu: Ahmed bin Tolun, Kurulduğu Bölge: Mısır.

Mısır’da kurulan ilk Müslüman Türk devletidir.

Ahmed bin Tolun, Abbasi Devleti’ndeki istikrarsızlıktan yararlanarak bağımsızlığını ilan etmiştir.

En parlak zamanını Ahmed bin Tolun’un oğlu Humâreveyh döneminde yaşamıştır.

Taht kavgaları nedeniyle çıkan iç karışıklıkları fırsat bilen Abbasi ordusu devlete son vermiştir.

Akşitler (İhşidiler) (935-969)

Kurucusu: Muhammed bin Tuğç, Kurulduğu Bölge: Mısır.

Mısır’da hakimiyet kuran ikinci Türk devletidir.

Devletin adı, kurucusuna verilen “İhşid” unvanından gelir.

Muhammed bin Tuğç’un 935’te Mısır’a vali olarak atanmasıyla başlamıştır.

Türkler bu dönemde ilk kez kutsal topraklarda (Hicaz) hakimiyet kurmuştur.

969 yılında Fâtımîler tarafından yıkılmıştır.

Gazneli Devleti (963-1187)

Kurucusu Alp Tegin’dir ve başkenti Gazne’dir.

Horasan, Afganistan ve Kuzey Hindistan’da hüküm sürmüşlerdir.

Gazneli Mahmud, Hindistan’a yaptığı 17 seferle İslamiyet’in yayılmasını sağlamıştır.

1040’ta Selçuklularla yapılan Dandanakan Savaşı’nda yenilerek zayıflamışlardır.

Bu savaştan sonra Hindistan’a çekilmek zorunda kalmışlardır.

1187’de Gurlular tarafından yıkılmışlardır.

Büyük Selçuklu Devleti (1040-1157)

Kurucuları: Selçuk Bey, Tuğrul Bey. Kurulduğu Bölge: Horasan (İran).

Dandanakan Savaşı (1040) ile Gaznelilere karşı kazanılarak resmen kurulmuştur.

Alp Arslan, 1071 Malazgirt Zaferi ile Anadolu’nun kapılarını Türklere açmıştır.

Melikşah dönemi, devletin sınırlarını batıya ve doğuya doğru genişletmiştir.

Taht kavgaları ve 1141 Katvan Savaşı’ndaki yenilgi devleti zayıflatmıştır.

Sultan Sencer’in ölümünden sonra dağılma sürecine girmiş ve yıkılmıştır.

Türkiye Selçuklu Devleti (1075-1308)

Kurucusu: Kutalmışoğlu Süleyman Şah, Başkenti: Önce İznik, sonra Konya.

I. Kılıçarslan zamanında Haçlı Seferleri başlamıştır.

II. Kılıçarslan, Miryokefalon Savaşı’yla (1176) Bizans’ı yenerek Anadolu hakimiyetini kesinleştirmiştir.

En parlak dönemini I. Alâeddin Keykubad zamanında yaşamıştır.

Kösedağ Savaşı’ndaki (1243) Moğol yenilgisiyle dağılma sürecine girmiştir.

Yıkılmasından sonra Anadolu’da birçok Türk beyliği ortaya çıkmıştır.

Harzemşahlar (1097-1231)

Kurucusu: İl Arslan, Kurulduğu Bölge: Harezm.

Büyük Selçuklu Devleti valilerinden İl Arslan tarafından kurulmuştur.

En önemli hükümdarları Celaleddin Harzemşah’tır.

Maveraünnehir, İran ve Azerbaycan topraklarında hüküm sürmüşlerdir.

Moğollarla girdikleri mücadeleler sonucunda zayıflamışlardır.

Türkiye Selçukluları ile yaptıkları Yassı Çemen Savaşı’nda (1230) yenilince yıkılmışlardır.

Eyyubiler (1174-1462)

Kurucusu: Selahaddin Eyyubi, Kurulduğu Bölge: Mısır.

Selahaddin Eyyubi, Fatımilerin Mısır’daki hilafetini kaldırarak devleti kurmuştur.

Hıttin Muharebesi (1187) ile Haçlıları yenilgiye uğratmış ve Kudüs’ü fethetmiştir.

Bu zafer sonrası Avrupalıların yeni Haçlı seferine karşı başarılı bir savunma yapmıştır.

Selahaddin Eyyubi’nin vefatından sonra zayıflamıştır.

Memlük komutanlarından Aybek, Eyyubi hâkimiyetine son vermiştir.

Moğol İmparatorluğu (Devlet-i Âl-i Cengiz) (1196-1227)

Kurucusu: Cengiz Han, Kurulduğu Bölge: Türkistan.

Cengiz Han (Temuçin), 1206’da tüm Moğol kabilelerinin kağanı seçilmiştir.

Dünyanın en geniş kara imparatorluğunu kurmuştur.

Sınırları Avrupa’dan Japon Denizi’ne ve Akdeniz’e kadar uzanmıştır.

Cengiz Han, hayattayken imparatorluğu dört oğlu arasında paylaştırmıştır.

Altın Orda Hanlığı (1241-1502)

Kurucusu: Batu Han, Kurulduğu Bölge: Karadeniz’in kuzeyi.

Cengiz Han’ın torunu Batu Han tarafından kurulmuştur.

Berke Han döneminde Altın Ordular Müslüman olmuştur.

Toktamış Han’ın Emir Timur ile mücadelesi devleti zayıflatmıştır.

Bu yenilgilerden sonra hanlık parçalanma sürecine girmiştir.

Topraklarında birçok hanlık kurulmuş, Moskova Knezliği bağımsız olmuştur.

Memlûklar (1250-1517)

Kurucusu: Aybek, Kurulduğu Bölge: Mısır.

Eyyubi ordusundaki Türk komutanlar tarafından kurulmuştur.

Aynicalut Savaşı’yla (1260) Moğolları yenilgiye uğratmışlardır.

Sultan Baybars, Abbasi halifeliğini Mısır’da himayesi altına almıştır.

Bu sayede “hilafetin koruyucusu” sıfatıyla İslam dünyasında nüfuz sahibi olmuşlardır.

Yavuz Sultan Selim’in Mısır Seferi sonucunda 1517’de yıkılmışlardır.

İlhanlı Devleti (1256-1353)

Kurucusu: Hülagu Han, Kurulduğu Bölge: Tebriz (İran).

Moğol İmparatorluğu dağılınca Cengiz Han’ın torunu Hülagu Han kurmuştur.

Kösedağ Savaşı’yla (1243) Türkiye Selçuklularını yenerek Anadolu’da hakimiyet kurdular.

1258’de Bağdat’ı alarak Abbasi Devleti’ni ortadan kaldırmışlardır.

1260’ta Memlüklerle yapılan Aynicalut Savaşı’nda ağır bir yenilgi almışlardır.

Bu yenilgiyle Yakın Doğu’daki ilerleyişleri durmuştur.

Osmanlı Devleti (1299-1922)

Kurucusu: Osman Bey, Kurulduğu Bölge: Söğüt ve Domaniç (Bilecik).

Oğuzların Kayı boyuna mensup bir uç beyliği olarak ortaya çıkmıştır.

Osman Bey liderliğinde güçlenerek 1299’da devletleşmiştir.

XV. yüzyılda İstanbul’u fethederek büyük bir dünya devleti olmuştur.

Altı yüz yılı aşan ömrü ve üç kıtaya yayılan hükümranlığıyla tarihin en büyük devletlerindendir.

Timurlular (1370-1507)

Kurucusu: Emir Timur, Kurulduğu Bölge: Maveraünnehir.

Çağatayların iç karışıklıklarından yararlanarak bağımsızlığını ilan etmiştir.

Sınırlarını Irak’a kadar genişletmiş, Altın Orda Hanlığı’nı ortadan kaldırmıştır.

Memlükler ve Osmanlılarla yaptığı mücadeleleri de kazanmıştır.

1402 Ankara savaşında Yıldırım Bayezid’i yenmişlerdir.

Emir Timur’un vefatından (1405) sonra iç karışıklıklar başlamıştır.

Yaklaşık bir asır sonra parçalanarak yıkılmıştır.

Bâbürlüler (1526-1858)

Kurucusu: Bâbür Şah, Kurulduğu Bölge: Kuzey Hindistan.

Çağatay Türklerinden Bâbür Şah tarafından kurulmuştur.

Ekber Şah Dönemi’nde Pakistan, Bangladeş ve Afganistan’ı da fethetmişlerdir.

Hindu isyanları ve İngiliz istilası nedeniyle hızla güç kaybetmişlerdir.

Tarihte Tac Mahal gibi mimari eserlerle ve Bâbürname ile tanınırlar.

Son hükümdar II. Bahadır’ın vefatıyla 1862’de yıkılmıştır.

Hükümdarın Meşruiyet Kaynağı

İslam öncesi Türk devletlerinde hükümdarın meşruiyet kaynağı kut anlayışına dayanırdı.

Kut, yönetme yetkisinin Gök Tanrı tarafından verildiği inancıydı.

Kağan, Gök Tanrı’nın yeryüzündeki temsilcisi olarak görülürdü.

İslamiyet’in kabulüyle bu anlayış, hükümdarın “zillullah fi’l-arz” yani “Allah’ın yeryüzündeki gölgesi” olarak görülmesi şeklinde devam etmiştir.

Töre’den Şeri Hukuka Geçiş

İlk Türk devletlerinde kağanın yetkileri töre (yazısız hukuk kuralları) ile sınırlıydı.

Halkın refahını sağlayamayan kağanın, kut’u kaybettiğine inanılırdı.

İslamiyet’le birlikte devlet yönetiminde törenin yanı sıra dine dayalı şeri kurallar da uygulanmaya başlandı.

Devlet anlamına gelen “il” kelimesi, yerini “mülk” kavramına bıraktı.

Türk Cihan Hâkimiyeti ve Cihat Anlayışı

Türklerin “cihan devleti kurma” ülküsü, İslam’daki “i’lâ-yı kelimetullah” (Allah’ın adını yüceltme) hedefiyle birleşti.

Bu birleşimle birlikte savaşlar, gaza ve cihat anlayışıyla yapılmaya başlandı.

Türkler, dünyada adaleti ve düzeni sağlama hedefi olan “nizam-ı âlem” sorumluluğunu üstlendi.

İslamiyet’in Kabulünden Önceki Dönemde Hükümdarlık Alametleri

Taht, tac, Otağ (saltanat çadırı), Tuğ, Para, Bayrak-Sancak, Ok ve Yay.

İslamiyet’in Kabulünden Sonraki Hükümdarlık Alametleri

Saray, Çetr (Şemsiye), Taç, Tırâz-Hilat, Nevbet (Davul), Tevki-Tuğra (imza- mühür), Hutbe.

İlk Türk-İslam Devletleri: Karahanlılar ve Gazneliler

Türk-İslam devlet geleneği Karahanlı Devleti ile başlamıştır.

Gazneli Devleti ise İran ve Abbasi devlet geleneklerinden etkilenmiştir.

Hükümdarlar, Türkçe isimlerinin yanına Abdülkerim (Satuk Buğra Han) gibi İslami isimler de almışlardır.

Abbasi halifeleri, hükümdarlara unvanlar vererek onların saltanatını onaylardı.

Sultan unvanı ilk kez Gazneliler döneminde kullanılmıştır.

Devlet Yönetimi: Kurultay’dan Divan’a

İslam öncesindeki siyasi, askeri ve hukuki kararların alındığı kurultay, yerini divan teşkilatına bıraktı.

En önemli karar organı Divan-ı A’lâ (Büyük Divan) idi.

Büyük divana Karahanlılarda Meclis-i Âlî, Gaznelilerde Divan-ı Vezaret denirdi.

Karahanlılarda divanı yuğruş (vezir), Gaznelilerde ise hâce-i buzurg (başvezir) yönetirdi.

Bu ana divana bağlı olarak çalışan alt divanlar da bulunurdu.

Büyük Selçuklu Devlet Teşkilatı

Hükümdar (es-Sultanü’l-Azâm / Büyük Sultan): Devletin başıdır ve tüm teşkilat ona bağlıdır. Saray’da yaşardı (Bârgâh).

Ana birimler şunlardır: Saray, Merkez Teşkilatı, Taşra, Adalet, Ordu.

Saray Görevlileri

Hâcibü’l-Hüccâb: Sarayda hükümdardan, devlet teşrifatından ise hükümdar ve vezirden sonraki en yetkili kişi; sarayda çalışan bütün hâciblerin başı.

Diğer Saray Görevlileri:

• Hâcib: Hükümdarın halkla ve devlet adamlarıyla irtibatını sağlayan görevli.
• Emir-i Candar: Saray muhafızlarının idaresinden sorumlu görevli.
• Emir-i Silah: Saraydaki silahlardan sorumlu görevli.
• Emir-i Şikâr: Av merasimlerinin düzeninden sorumlu görevli.
• Emir-i Alem: Sancak taşımakla yükümlü görevli.
• Emir-i Ahur: Saray ahırlarının bakımından sorumlu görevli.
• Emir-i Çeşnigir: Hükümdarın sofrasını denetleyen ve yemeklerin tadımını yapan görevli.
• İdişçibaşı: Saraydaki meşrubatların hazırlanmasından ve takdiminden sorumlu görevli.
• Câmedar: Hükümdarın giyim kuşamından sorumlu görevli.
• Hansalâr (Aşçıbaşı): Saray mutfağından sorumlu görevli.
•  

Büyük Selçuklu Devleti: Merkez Teşkilatı

Divan-ı A’lâ (Büyük Divan): Devletin en üst yönetim organıydı ve başında Sahib-i Divan-ı Vezâret (Vezir) (Sahib-i Â’zâm) bulunurdu.

Bağlı Divanlar:

• Divan-ı Tuğrai (İnşa): İç ve dış yazışmalardan sorumluydu.
• Divan-ı İstifa: Mali işlerle ilgilenirdi.
• Divan-ı Arz (Ceyş): Askeri işlerden sorumluydu.
• Divan-ı İşrâf: İdari ve mali işleri denetlerdi.

Büyük Selçuklu Devleti: Taşra ve Adalet

Taşra (İl) Yönetimi:

• Melik (Şehzade): Hükümdarın erkek çocuğu, eyaletleri yönetirdi.
• Atabey: Meliklerin hocası ve rehberiydi.
• Şıhne/Şahne: Askeri vali olarak görev yapardı.

Adalet Sistemi:

• Kâdıülkudât (Başkâdı): Şeri hukuktan sorumluydu.
• Emir-i Dâd: Örfi hukuka bakardı.

Veraset Sistemi ve Taht Kavgaları

Türk-İslam devletlerinde de ülke, hanedanın ortak malı sayılıyordu.

Kut inancı gereği hanedanın tüm erkek üyeleri tahtta hak iddia edebilirdi.

Bu belirsizlik, sık sık taht kavgalarına ve devletin zayıflamasına neden oluyordu.

Örneğin, Sultan Alp Arslan’ın ölümünden sonra oğlu Melikşah, amcası Kavurt Bey ile taht için savaşmak zorunda kalmıştır.

Türkiye Selçuklu Devleti’ndeki Farklılıklar

Hükümdarlar sultanü’l-berr ve’l-bahr (karaların ve denizlerin sultanı) gibi yeni unvanlar kullandılar.

Ayrıca Farsçadan gelen keykubad, keyhüsrev, keykavus gibi unvanlar da kullanıldı.

Sultan sefere çıktığında veya hasta olduğunda ona Naib-i Saltanat vekâlet ederdi.

Pervane adı verilen görevliler, ikta arazilerinin kayıtlarını tutardı.

Türk-İslam Devletlerinde Ordu Yapısı

Ordular, Asya Hun Hükümdarı Mete Han tarafından oluşturulan onlu sisteme göre düzenlenmişti.

Karahanlılar dışında ordularda farklı etnik kökenlerden askerler de bulunurdu.

Gulam Sistemi: Sarayda özel olarak yetiştirilen askerlerden oluşan birliklerdi. Bu askerler maaşlıydı ve hükümdarı korurdu.

Gaznelilerde hassa ordusu, ordunun asıl gücünü oluştururdu.

Büyük Selçuklu Ordusu ve İkta Sistemi

Devletin kuruluşunda Türkmen birlikleri etkili olsa da zamanla yerlerini gulamlar almıştır.

İkta Sistemi:

Ülke toprakları devlete aitti.

İkta sahipleri, kendilerine verilen toprakların gelirleriyle asker beslemek ve bölgenin güvenliğini sağlamak zorundaydı.

Bu sistem sayesinde devlet, hazineden para harcamadan savaşa hazır büyük bir orduya sahip olmuştur.

Türkiye Selçuklu Ordusu ve Donanma

Ordunun başkomutanına Beylerbeyi veya Emirü’l-Ümerâ denirdi.

Ordu komutanları Subaşı unvanını taşırdı.

Türkiye Selçukluları, denizciliğe önem vererek bir donanma kurmuşlardır.

Donanma komutanlarına Reisü’l-Bahr (Denizin Reisi) veya Melikü’s-Sevahiller (Sahillerin Meliki) denirdi.