l. Kök Türk Devleti (552 – 659)
•Avar egemenliğinde yaşayan ve yönetimle ters düşen Kök Türkler, Bumin Kağan liderliğinde, Ötüken merkezli bağımsız bir devlet kurmuşlardır.
•Kök Türkler, “Türk” kelimesini devlet adı olarak kullanan ilk Türk topluluğudur.
•Egemenlik altındaki topraklar Türk geleneklerine bağlı olarak “doğu – batı” şeklinde ikiye ayrılmış, doğu bölümünü Bumin Kağan, batı bölümünü ise İstemi Yabgu yönetmiştir.
•Kök Türklerin önemli hedeflerinden biri İpek Yolu’nun denetimini ele geçirmek olmuştur.
•Bu yolda Çinlilerle mücadele ettikleri gibi Akhunlar ve Sasanilerle de mücadele etmişlerdir. Akhunlar’a karşı üstünlük sağlamak amacıyla Sasanilerle ittifak yapmış, daha sonra da güçlenen Sasaniler’e karşı Bizanslılarla anlaşmışlardır.
•Devlet en parlak dönemini, Mukan Kağan zamanında yaşamıştır.
•Çin baskılarının artması ve iç karışıklıkların yaşanmasına bağlı olarak Kök Türk Devleti sarsılmış ve ikiye ayrılmıştır.
•Doğu Kök Türkler 630’da, Batı Kök Türkler ise 659’da Çin egemenliğine girmişlerdir.
ll. Kök Türk (Kutluk) Devleti (682 – 744)
•Kutluk Kağan önderliğinde Çin’e karşı girişilen bağımsızlık mücadelesi başarılı olmuş ve Ötüken’de Kutluk Devleti kurulmuştur.
•Kutluk Devleti en güçlü dönemini Bilge Kağan ve kardeşi Kül Tigin zamanında yaşamıştır. Devletin örgütlenmesinde tecrübeli vezir Tonyukuk da etkili olmuştur.
•Türk tarihine ait ilk yazılı eserler olan Kök Türk (Orhun) Yazıtları bu dönemde ortaya konmuştur.
•Orhun Yazıtları Bilge, Kültigin ve Tonyuyuk’un adlarına dikilmiştir.
•Bilge Kağan’ın ölümünün ardından taht kavgaları yaşanmaya başlanmış; Karluk, Basmil, Uygur boylarının girişimleri sonucunda Kutluk Devleti 744’te ortadan kaldırılmıştır.
Uygurlar (744 – 840)
•Uygur Devleti Karabalgasun merkezli olarak, Kutluk Bilge Kül Kağan tarafından kurmuşlardır.
•Çinlilerin Orta Asya egemenliği için Araplarla yaptıkları Talas Savaşı’nda Karluklarla birlikte Arapların tarafında yer alarak, Çin egemenliğinin Orta Asya’ya yayılmasını engellemişlerdir.
•Bögü Kağan Manihaizm dinini benimsemiş, Çinlilere ait bu dinin Uygurlar arasında yayılmasına ortam hazırlamıştır. Uygurlar, barışı esas alan bu inanç nedeniyle savaşçı özelliklerini kaybetmeye başlamışlardır.
•Uygurlar, Türkler arasında yerleşik hayata geçen ilk topluluktur.
•Et yemenin ve savaş yapmanın yasak olduğu Mani inancı, tarım ve yerleşik yaşamın Uygurlar arasında yaygınlaşmasında rol oynamıştır.
•Türk şehirciliğinin ilk önemli örnekleri ve Türk mimari anlayışına ait ilk kalıcı eserler Uygurlar tarafından ortaya konulmuştur.
•İlk kez duvar resmi (Fresk) yapan, kâğıt ve matbaa (hareketli harfler) kullanan topluluk Uygurlardır.
•Veraset uygulamaları ve Çin hileleri nedeniyle zayıflayan Uygur Devleti 840’ta Kırgızlar tarafından ortadan kaldırılmıştır.
•Devletleri yıkılan Uygurların bir kısmı Çin’in Kansu bölgesine yerleşmiş; diğer bölümü ise Turfan bölgesini yurt edinmişlerdir.
Avarlar:
•Macaristan ve Romanya’da güçlü bir devlet kurmuşlardır.
•Avarlar, İstanbul’u kuşatan ilk Türk topluluğu olarak bilinir.
•Slav kültürünü ve Slavların Avrupa’ya yerleşimini etkileyen Avarlar, zamanla Hristiyanlaşarak, ulusal kimliklerini yitirmişlerdir.
Macarlar:
•5. yüzyılda Doğu Avrupa’ya göç eden Macarlar, Hristiyanlığı kabul ederek, ulusal kimliklerini kaybetmişlerdir.
Bulgarlar:
•İki kol halinde Avrupa’ya göç etmişlerdir. Bulgarların bir kolu Volga kıyılarına yerleşmiş ve İslamiyet’i benimsemişlerdir. Diğer kol ise Balkanlar’a yerleşmiştir. IX. yüzyıldan itibaren Türklüğünü yitiren Bulgarlar, Bizans egemenliğinde yaşamışlardır.
Peçenekler:
•Tarihte devlet teşkilatlanması kuramamış bir Türk topluluğudur.
•Hristiyanlığı kabul ederek Doğu Roma ordusunda ücretli asker olarak görev yapmışlardır.
•Malazgirt Savaşı’nda taraf değiştirerek Selçuklu saflarına geçmişlerdir.
Oğuzlar:
•En kalabalık Türk topluluğu olan Oğuzlar, Kök Türk ve Uygurlara bağlı olarak yaşamış, daha sonra bir kısmı Karadeniz’in kuzeyinden Doğu Avrupa topraklarına doğru göç etmiştir.
•Oğuzların diğer bir kısmı ise İran topraklarına yerleşmiş, İslamiyet’i kabul ederek Anadolu’ya geçmiştir. Buralarda Selçuklu ve Osmanlı devletlerini kurmuşlardır.
•Oğuzların Müslüman kısmına “Türkmen”, Avrupa’ya göç edip Hristiyanlaşan kısmına ise “Uz” denmiştir.
Karluklar:
•Talas Savaşı’nda Abbasilere destek vermişlerdir. Türkler arasında İslamiyet’i benimseyen ilk topluluktur.
Hazarlar:
•VIII. yüzyılda Kafkasya’da bağımsız devlet kurmuş, İslam orduları ile mücadele etmişlerdir.
•Devlet yöneticilerinin önemli bir bölümü Museviliği benimsemiştir.
•Hazarlarda çeşitli dinlerin tapınakları bir arada bulunur ve halk serbestçe ibadetlerini yapardı. Yönetim anlayışında büyük bir hoşgörüye yer veren Hazarların dönemine Pan Hazaria (Hazar Barışı) adı verilmiştir.
•Ticarete büyük önem vermişlerdir.
Türgişler:
•Kök Türk topraklarının bir kısmı üzerinde egemenlik sağlamış, Emevilerle askerî mücadelelere girişerek İslamiyet’in Orta Asya’da yayılışını geciktirmişlerdir.
•Türk toplulukları arasında madeni para bastıran ilk topluluktur.
Kırgızlar
•Moğol hakimiyetine giren Kırgızlar, Cengiz Hana itaat eden ilk topluluktur.
•Dünya’nın en uzun destanı Manas Destanı Kırgızlar tarafından ortaya konulmuştur.
Sabirler
•Anadolu ya sefer düzenleyen Sabirler Çukurova’ya kadar gelmişlerdir.
•Sabir Devleti sonra kurulan Hazar Devleti’nin temelini oluşturmuşlardır.
Akhun Devleti (Eftalitler)
•Asya Hunları’nın bir kolu olan Akhunlar, Batı yönünde göç etmişlerdir.
Kumanlar (Kıpçaklar)
•Avrupa kaynaklarında Kuman olarak bilinen Kıpçaklar, Avrupa’ya göç etmişlerdir.
•Rus knezlikleriyle mücadele eden Kıpçaklar, Rusların Karadeniz’e inişini engellemişlerdir.
•Kıpçaklarla Oğuzların mücadeleleri Dede Korkut Hikayeleri’ne konu olmuştur.